Klaas A.D. Smelik was hoogleraar Hebreeuws, Hebreeuwse Bijbel en Jodendom aan de universiteiten van Amsterdam, Utrecht, Brussel, Leuven en Gent. Hij kent het Bijbels Hebreeuws als geen ander. Hij blijkt geen aanhanger van de historisch-kritische methode, maar hoort als exegeet tot de Amsterdamse school, zoals deze richting in de exegese wordt aangeduid. In zijn boek beperkt hij zich tot de verhalende teksten uit de Hebreeuwse Bijbel met een sporadisch uitstapje naar het Nieuwe Testament: vier passages uit de evangeliën en twee uit het boek Handelingen.

Door: Cor Sinnema

In dit boek maakt Smelik ons deelgenoot van zijn fascinatie voor de Bijbel en het eigen karakteristieke taalgebruik. Hij is vooral nieuwsgierig naar de technieken en stijlmiddelen waarover de Bijbelschrijvers beschikken. De ontdekkingen die hij hierbij doet, verdwijnen jammer genoeg in de meest gangbare vertalingen. Volgens Smelik zijn er slechte en minder slechte vertalingen, maar geen van alle zijn zo goed als het origineel. In de vele voorbeelden die hij behandelt, gebruikt hij zijn eigen vertaling, die zo dicht mogelijk bij de grondtekst blijft. Hij vindt dat aan elk woord van de Bijbel aandacht moet worden besteed en pleit voor een idiolecte vertaalwijze die anderen consonant noemen en voor een kolometrische indeling van de tekst zoals in de Naardense Bijbel.

Door alle mechanismen te beschrijven probeert hij in negen hoofdstukken de werking van de verhalen bloot te leggen. Hij maakt uitstapjes naar de Bijbels-Hebreeuwse grammatica en wijst op de bijzondere werkwoordsvorm die alleen in de Hebreeuwse Bijbel voorkomt: het imperfectum consecutivum. Deze zorgt voor een ritme in de tekst. Hij schenkt aandacht aan: motiefwoorden die als het onderstrepen van de boodschap functioneren; de rol van herhalingen in de tekst die een bepaalde spanning oproepen en verwachtingen wekken; en welke betekenis kan worden toegekend aan het inlassen van liederen en poëzie in prozateksten. Hij bespreekt de functie van een open einde van het verhaal, de dubbele bodems, hints, cliffhangers; en bespreekt speciale genres zoals raadsels en fabels, dromen, wonderverhalen, horror en misdaad. Hij laat zien dat het gereedschap van Bijbelschrijvers ook ten dienste stond van niet-Bijbelse teksten. Allemaal kunstgrepen die ervoor zorgen dat de lezer actief moet meewerken en moet proberen de werkelijke betekenis van wat er verteld wordt te achterhalen.

Hij kiest zijn woorden zorgvuldig en heeft het over herhalingen en onverwachte wendingen, vooruitblikken en achteruitverwijzingen om theologische gekleurde termen als ommekeer of voorafschaduwing te vermijden. Smelik gebruikt daarom liever de term foreshadowing.

Een prominente rol heeft Smelik ingeruimd voor het verhaal uit Genesis hoofdstuk 22, dat hij nu eens als titel meegeeft ‘het offer van Isaak’ en dan weer als ‘Abrahams beproeving’, al naargelang het aspect waar hij de lezer op wil wijzen. Het doel van dit verhaal is niet dat Isaak wordt geslachtofferd, maar dat Abrahams vertrouwen in God wordt getest. Hij besluit met het verhaal van 1 Koningen 13 in het laatste hoofdstuk Ten slotte, waarin allerlei technieken tegelijk gebruikt worden.

Hij baseert zich in deze studie op bekende Joodse geleerden als Juda Lion Palache, de eerste Joodse UvA-hoogleraar op het terrein van de Joodse Studies, de Russische onderzoeker Vladimir Propp, de Litouwse structuralist Greimas, de filoloog Erich Auerbach, Martin Buber en Franz Rosenzweig. Hij maakt vergelijkingen met Griekse tragedieschrijvers en literatuur van meer eigentijdse schrijvers, waarbij detectives als die van Agatha Christie, Poirot of Sherlock Holmes en romans zijn voorkeur hebben. Onder hen zijn klinkende namen als Dostojewski, Anton Tsjechov, Willem Elsschot, Tessa de Loo, William Shakespeare.

Hij verwijst niet naar zijn bronnen of andere literatuur voor verdere studie. De paar voetnoten zijn bijna altijd vooruitwijzingen en achteruitverwijzingen naar andere paragrafen in zijn boek zelf. Hij volstaat aan het eind met een Register van Bijbelplaatsen. Het is een rijk boek voor iedereen die gegrepen is door het Hebreeuws en de Bijbel, en nog dichter bij de tekst wil komen. Het is een zeer lezenswaardig boek voor pastores en catecheten en zij die hiervoor studeren. De lezer wordt uitgenodigd na te denken over de betekenis van wat hij heeft gelezen.
___

De gereedschapskist van de Bijbelschrijvers. Hoe verhalen in de Bijbel worden verteld, door Klaas A.D. Smelik, Walburgpers, 2025, 237 blz. ISBN 978 94 6456 557 7, € 24,99
___

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch

De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) van 2004 was de eerste interconfessionele vertaling voor het hele Nederlands taalgebied. In 2021 volgde een vernieuwde en verbeterde versie onder naam NBV21. Hierbij verscheen recent een studie-uitgave met Joodse Toelichtingen. Deze werden verzameld door twee Amerikaanse wetenschappers: dr. Amy-Jill Levine, hoogleraar New Testament and Jewish Studies aan de Hartford International University for Religion and Peace en emeritus-hoogleraar aan de Vanderbilt University, en dr. Marc Zvi Brettler, hoogleraar in Judaic Studies en Religious Studies aan de Duke University. Zij vormen de eindredactie van The Jewish Annoted New Testament, dat voor het eerst in 2011 verscheen. De tweede uitgave van 2017 is in het Nederlands vertaald onder de titel Het Nieuwe Testament met Joodse Toelichtingen, afgekort als NTJT.

Door: Cor Sinnema

Er bestaat bij Joden en christenen nog steeds veel onbegrip over elkaars teksten en tradities. De beide eindredacteuren willen samen met 78 andere Joodse wetenschappers Joden kennis laten maken met het Nieuwe Testament. Tegelijk willen ze christenen bekend maken met de Joodse context van het Nieuwe Testament. Ze hopen hen ermee te kunnen waarschuwen voor de manier waarop bepaalde passages uit hun historische context werden gehaald en geleid hebben tot antisemitisme.

De Nederlandse uitgave bevat de volledige vertaling van het Nieuwe Testament NBV21 en is een onderdeel van dit studieboek, dat vooral bestaat uit toelichtingen bij de tekst. Alle Bijbelboeken hebben een inleiding, de Bijbelteksten zijn rijkelijk voorzien van aantekeningen in de voetnoten en de teksten worden regelmatig onderbroken door 88 kaderteksten. Hierdoor krijgt het boek een Talmoedachtig karakter. Sommige voetnoten vormen een kort artikel dat over meerdere bladzijden doorloopt. Alle aantekeningen verwijzen weer verder naar 54 essays die achter in het boek zijn opgenomen. Deze essays van Joodse wetenschappers zorgen voor een verdere verdieping van de eerdere aantekeningen bij de tekst, overlappen die in veel gevallen of spreken ze soms tegen. Voor in de uitgave staat een alfabetisch overzicht van alle kaderteksten en essays.

Aan de uit het Engels vertaalde essays zijn in de Nederlandse uitgave drie ‘nieuwe’ essays toegevoegd. Het eerste is een essay voor de Duitse editie over Luther en de Joden onder de titel ‘Dulden kunnen we ze niet’. De twee laatste essays zijn speciaal voor het Nederlands taalgebied geschreven. Een voortreffelijke bijdrage van Eric Ottenheijm en Leo Mock onder de titel ‘Joods-christelijke dialoog in Nederland en het Nieuwe Testament’ en een essay over de ‘Joods-christelijke dialoog in België en het Nieuwe Testament’ van Danny Rouges van de Antwerpse  Contactgroep voor Joods-Christelijke Betrekkingen.

De aantekeningen bij de Bijbelvertaling verwijzen niet alleen naar boeken uit de Hebreeuwse Bijbel en uit het Nieuwe Testament zoals gebruikelijk, maar nu ook naar teksten uit Qumran, traktaten uit de Midrasj, de Jeruzalemse en Babylonische Talmoed en Tosefta-traktaten, en heel veel andere teksten uit de oudheid, van geschiedschrijvers en filosofen als Flavius Josephus, Philo en Plutarchus, en apostolische vaders en kerkvaders als Polycarpus, Origenes en Tertullianus. Lezend in de bijdragen wordt één ding steeds duidelijker: aan het einde van de vierde eeuw g.j. zijn er nog geen scherpe scheidslijnen tussen het ‘Jodendom’ en het ‘christendom’. De werkelijkheid blijkt complexer dan vaak wordt gedacht. Het christendom is een van de vele Joodse sektes en stromingen, die er in het begin van onze jaartelling waren, zoals Messiaanse bewegingen, Judaïsanten, Joodse christenen. De ‘scheiding der wegen’ is van de eerste eeuw verschoven naar een veel globalere en veel latere datering.

De essays beslaan 260 bladzijden en zouden ook los van de Bijbelvertaling een prachtig boek met Joodse Toelichtingen kunnen zijn, zoals eerder het boek ‘Van Abba tot Zondebok’ (Halewijn/Bernemedia, 2019) of ‘Bijbelwoorden van A tot Z’ (NBG, 2023). Er is niets op tegen om naast een Bijbel ook een commentaar te leggen. Dat zijn studenten, pastores en predikanten immers gewend. De nieuwe uitgave is een kostbare en mooi verzorgde studiebijbel, die opnieuw veel verheldert en verklaart. Maar ze bevat slechts één vertaling. Geen woord over de Naardense Bijbel of de Willibrordvertaling.

Precies op de helft van het boek (blz. 462) bevindt zich de brief aan de Tessalonicenzen, die als het oudste document van het Nieuwe Testament wordt beschouwd. Normaal omvat deze brief 3 bladzijden, maar in de NTJT zijn dat er met inleiding, kaderteksten en aantekeningen ruim 8 geworden. In de brief lezen we ook het fragment dat bekend staat als de heftigste uitval van Paulus tegen de Joden en waarin Paulus de Joden tegen de feiten in beschuldigt van de moord op Jezus. Zijn uitval wordt hier ‘schimprede’ genoemd. Gelukkig is er ook aandacht voor de Vaticaanse Verklaring Nostra aetate en vele andere die het idee van een collectieve en blijvende schuld van Joden aan de kruisiging van Jezus hebben afgewezen. Paulus ziet twee verschillende wegen tot God, die een belangrijke aanzet bieden voor het religieus pluralisme, waarbij geen bekering nodig is van de ene religie naar de andere.

Het boek zet alle inzichten helder op een rij. Het maakt de balans op over de stand van zaken met betrekking tot joods-christelijke dialoog. De geschiedenis, aspecten van de joodse samenleving, de grenzen tussen de Joden en niet-Joden, religieuze gebruiken en religieuze opvattingen, literatuur en geschriften  hoe het christendom op een bepaald punt in de tijd uit het Jodendom is ontstaan. Het viel me op dat er relatief veel aandacht is voor vrouwen en dat er zelfs een apart essay wordt besteed aan hoe gender werkt in de geschriften. Maria van Magdala wordt door Tal Ilan (een in Israël geboren en in Duitsland werkzame professor judaïstiek) de daadwerkelijke stichter van het christendom genoemd. De westerse christelijke traditie heeft het belang van haar prestatie geprobeerd af te zwakken. Er is informatie over de manier waarop de Mariaverering invloed heeft op het werk van Joodse kunstenaars. Maria wordt vanwege haar maagdelijkheid door christenen vaak gezien als een volmaakte vrouw, als Moeder Gods, terwijl Joden haar als echtbreekster of een overspelige vrouw zagen. Maria zou op een natuurlijke, onwettige manier zwanger zijn geworden of wordt beticht van overspel. Het boek besluit met een Tijdlijn, een overzicht van heersers, van rabbijnen uit de eerste generaties, de kalender, maten, gewichten en munteenheden, vertalingen en literatuur, structuur van de Misjna, een woordenlijst.

Onze tijd vraagt om goede en verantwoorde informatie in de dialoog tussen Joden en christenen. Hierin verdient dit prachtige naslagwerk een plek naast andere literatuur. Ik hoop dat het gebruikt gaat worden in Joodse-christelijke dialooggroepen, in de opleidingen en bij de nascholing van onze voorgangers en predikanten.

Boekgegevens:
Het Nieuwe Testament met Joodse Toelichtingen, Uitg. Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap, Haarlem/Antwerpen, ISBN 9789089122834, 2024, 934 blz. € 65,-

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch

In de christelijke traditie neemt de Bijbel een centrale plaats in. Een deel van die Bijbel is niet alleen Heilige Schrift voor christenen maar ook voor joden. Wat wij het Oude Testament noemen, heet bij hen Tenach. Wanneer Jezus en Paulus over 'de Bijbel' spreken, bedoelen ze die teksten die wij nu tot het Oude Testament rekenen.

Ander perspectief
Als we naar het hedendaagse jodendom en christendom kijken, zien we dat beide zich beroepen op de Tenach/het Oude Testament, maar deze teksten heel verschillend uitleggen.

De joodse bijbelwetenschapper Moshe Goshen-Gottstein verwoordde het zo: Waar christenen de Bijbel zien als een doorlopend verhaal over God, de mensheid en verzoening, lezen joden het als een verhaal over God, volk en land. Voor de joodse gemeenschap is de Tenach vooral een verzameling van afzonderlijke verhalen, uitspraken en onderricht die de basis vormt om als jood een goed leven te leiden. Verzoening, zeker in termen als toegang tot de ‘hemel’, krijgt weinig aandacht. Wanneer christenen zich niet realiseren dat je weliswaar dezelfde tekst leest, maar dat de afzonderlijke tradities die vanuit een heel ander perspectief interpreteren, kan er aardig wat ruis ontstaan. 

Lees hier verder.

Bron: PKN

'Hadden die woorden maar nooit in het evangelie gestaan!’ schreef ds. Nico ter Linden. Ook in het lijdensverhaal staan woorden die christenen aan hebben gezet tot negatieve uitingen ten opzichte van het Joodse volk. Hoe lezen en begrijpen wij de Bijbel?

Door: Jacco Overeem

Woorden hebben kracht
Het waren de woorden van een bezoeker aan Yad Vashem, het monument en herinneringscentrum voor de zes miljoen omgekomen Joden in de Tweede Wereldoorlog: ‘En dat allemaal omdat ze geroepen hebben: ‘Zijn bloed kome over ons en over onze kinderen!’

Woorden hebben kracht. In het Duits wordt wel gesproken over de ‘Wirkungsgeschichte’ (de werkingsgeschiedenis) van een bijbelgedeelte of een bijbeltekst. Hoezeer deze uitdrukking van toepassing is, blijkt wel uit deze tekst uit het lijdensverhaal. Zo zei Maarten Luther in een preek over de uitroep in Matteüs 27:25: ‘Ook vandaag de dag nog, nu al bijna 1500 jaar lang, zitten zij in hun ellende en hebben nergens een blijvende stad. De joden gaan vandaag nog gebukt onder het bloed van Christus, dat zal ze uiteindelijk ook in de hel neerdrukken.’ 

Lees hier verder.

Bron: PKN | Foto: Pixabay

Soms krijg je als columnist het materiaal zomaar in de schoot geworpen. Gefundenes Fressen, zouden onze oosterburen zeggen. Dat gaat erin als koek. Neem de actie van opperrabbijn Jacobs en Roger van Oordt. Vandaag vergadert de synode en dat leek de genoemde heren het ideale moment om aandacht te vragen voor Israël. Gewoon, een simple banner. Geen horde schreeuwende leasedemonstranten of andere inhuurkrachten die veel vinden maar weinig weten, maar twee zwijgende mannen (die heel veel weten), met de oproep Israël vooral niet te vergeten.

Door: Piet van Midden

Israël? De kerk? Hebben die dan wat met elkaar? Ze hebben in elk geval dezelfde wortels en daarmee houdt het voor velen ook al gauw op. In de fase van de opbouw van de staat was de relatie bepaald inniger. Toen was Israël nog volk van God. ‘t Kan verkeren.

Nu veel Joden en christenen de ‘relatie’ voor gezien houden, trekken Jacobs en Van Oordt aan de bel. Het is er wel eens ruiger aan toeggegaan. Ik herinner me de actiegroep Synoodkreet uit, ik meen, de jaren ’60, die de braaf vergaderende mannenbroeders met borden en een spandoek herinnerde aan dreigend oorlogstuig. Nu niets van dit alles: twee veelzeggend zwijgende mannen. Maar u begrijpt: dat kán gewoon helemaal niet. Het idee dat voor de Visienota over Kerk en Israël onvoldoende tijd zou overblijven! Het etablissement ‘De Werelt’ - vroeger heette het ‘Blije Werelt’, maar van die blijdschap is niet veel meer over - kende na overleg onmiddellijk haar taak en liet beide mannen onverlaten hun biezen pakken. Gehoorzaam als ze zijn, verplaatsten zij hun ondermijnende activiteiten naar buiten de poort en zwegen verder. De Werelt had het nakijken.

Tenminste, ik zou: ‘Ze leefden lang en gelukkig’ kunnen aanheffen, ware het niet dat nu de politie gebeld werd. De opperrabbijn was inmiddels vertrokken naar een begrafenis en Van Oordt hield pal stand. De politie kon niet veel uitrichten tegen zijn persoonsbewijs als honorair consul van de staat Israël. Ook Van Oordt vertrok. Moraal van dit verhaal: lees alle borden. Achter de rug van rabbijn Jacobs staat een bord, met het opschrift: ‘Betreden op eigen risico'. Een goed advies aan synodeleden. Dat lesje hebben we van Van Oordt en de rabbijn geleerd.

Piet van Midden is voorzitter van het OJEC

In de 20ste eeuw zijn er ingrijpende gebeurtenissen geweest die de houding binnen de kerk ten opzichte van Israël ingrijpend veranderden. In veel kerken besefte men welk kwaad de vervangingstheologie had aangericht en zocht men naar een andere houding. In die sfeer is in 1963 Nes Ammim ontstaan als christelijke presentie in de Joodse staat. Het doel was tweeërlei: bijdragen aan de economische ontwikkelingen in de jonge staat Israël èn kennis opdoen van en leren van het levende Jodendom.

Door: Gerard Geitenbeek

De start was niet onomstreden, er was fel verzet vanuit de Joodse hoek vanwege alle bittere ervaringen met het christendom in de afgelopen 20 eeuwen. Men vreesde weer bekeringsdrang en pas na een duidelijk statement dat men niet uit was op zending onder de Joden keurde de Knesset de stichting van Nes Ammim goed en kon het dorp van start in Galilea.
Rabbijn Keller, één van de felste tegenstanders, kwam in die dagen veelvuldig langs om te controleren of Nes Ammim zich aan die belofte hield. Gaandeweg ontdekte hij dat het hier inderdaad om een veranderde houding ging en werd hij van bestrijder tot vriend van Nes Ammim. Daarmee was ook de weg geopend voor de levende ontmoeting, voor het gesprek tussen kerk en Israël. Talloze vrijwilligers hebben sedertdien kennis kunnen maken met het levende Jodendom en dat heeft hun verdere leven gestempeld.

Die ontmoeting gaat door tot op de dag van vandaag. Nog steeds is het studieprogramma een belangrijk onderdeel tijdens het verblijf van de vrijwilligers. Naast kennismaking met het Joodse geloof gaat het uiteraard ook om kennismaking met de complexe Israëlische samenleving. Ook dat is een leerproces, want vanuit de Nederlandse samenleving lijkt het allemaal zo simpel te zijn en vliegen de oordelen je om de oren. Maar als je in Israël zelf bent en je hoort de verhalen van verschillende kanten dan realiseer je je dat het allemaal zo anders is en je je beter van een oordeel kunt onthouden.

Daarmee heeft Nes Ammim zich een unieke plaats verworven in de Israëlische samenleving. Vanuit de veranderde houding die hier zichtbaar is geworden ontstonden er nieuwe mogelijkheden om bij te dragen aan de ontwikkeling van de jonge staat. Het zijn geen wereldschokkende dingen die er gebeuren, het zijn kleine stapjes. Maar zoals een plakkaat in Nes Ammim als veel kleine mensen, op veel manieren kleine stapjes zetten dan wordt het aangezicht van de wereld anders.

Door de unieke plek die Nes Ammim mag innemen is het een ideale plek voor dialooggroepen in Israël om elkaar daar te ontmoeten. Jonge mensen, oude mensen, onderwijzers, vrouwengroepen, vele hebben Nes Ammim ontdekt als een plek waar je met elkaar over de problematiek kunt spreken en naar elkaars verhaal kunt luisteren. Wederzijds kunnen zo vooroordelen worden opgeruimd. Naast bestaande dialooggroepen die Nes Ammim hebben gevonden, zijn er nu ook twee mensen in dienst, een Joodse en een Arabische Israëli, die samen activiteiten ontwikkelen om mensen uit verschillende groepen bij elkaar te krijgen. Uit de reacties van de deelnemers en het uitbreiden van de diverse activiteiten, blijkt dat Nes Ammim nog steeds zo een zinvolle bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van de staat Israël.

Gerard Geitenbeek is bestuurslid OJEC namens Nes Ammim