Bij Stichting LeV is recent het boek Lieflijk op de tong – Stemmen bij de Tora van Henk Scholder, Dodo van Uden en Niek de Wilde verschenen. Deze auteurs zijn allen judaïcus en werken als freelance docent in leerhuizen en bijbelstudiegroepen van verschillende kerkgenootschappen. In dit boek presenteren zij het studiemateriaal dat zij speciaal voor deze Lerngroepen hebben ontwikkeld in de Stichting LeV, een afkorting van ‘Leren en Vernieuwen’. Deze stichting is in 2002 opgericht om de studie van Bijbel en joodse traditie te stimuleren.

Door: Cor Sinnema

Voor hun boek hebben zij de 52 columns geredigeerd en gebundeld die zij eerder hebben gepubliceerd in het voormalige tijdschrift Kerk&Israël-Onderweg, een uitgave van de PKN over de relatie tussen kerk en Israël. Hierin geven zij commentaar en uitleg bij de tekstgedeeltes uit de Tora die gebruikt worden bij wekelijkse voorlezing in de synagogen. Het leesrooster is zo samengesteld dat binnen het tijdsbestek van een jaar alle boeken van de Tora een plaats krijgen. Elk tekstgedeelte, sidra in het Hebreeuws, wordt behalve met een nummer ook aangeduid met de eerste woorden van de betreffende aflevering. De meest bekende is waarschijnlijk de eerste, die in het Hebreeuws Beresjiet (‘In het begin’) wordt genoemd. Het leerboek volgt het joodse jaar, maar vermeldt niet in welke periode van het jaar de betreffende sidra aan de orde is. Samen met veel andere informatie wordt dit bekend verondersteld. Hieruit blijkt dat dit leerboek een doelgroep voor ogen heeft die voldoende bekend is met de joodse leeswijze: lernen.

In hun bijdragen volgen de schrijvers nauwkeurig de regels van de karakteristieke joodse uitlegkunde. Ze beginnen met een leesvraag bij een fragment uit de wekelijkse aflevering. Dat fragment varieert in lengte: van een hoofdstuk tot een of twee verzen, en éénmaal zelfs twee letters: de lettergrootte van de ayin en dalet van het eerste en laatste woord uit Deuteronomium 6,4. Daarna geven de auteurs antwoorden en interpretaties van joodse geleerden. Alle columns sluiten af met de vraag naar een voorbeeld uit eigen leven of directe omgeving. Met deze opzet proberen de schrijvers het gesprek op gang te brengen en de deelnemers tot nieuwe inzichten te brengen.

Het interessantste deel zijn de vragen, antwoorden en discussies uit de rabbijnse literatuur: de Midrasj en Misjna, Talmoed en Tosefta. De auteurs citeren bekende klassieke commentatoren: Maimonides of Rambam, Nachmanides en Rasji, maar ook hedendaagse uitleggers. Er worden geen voetnoten gebruikt en ook een register van commentaren ontbreekt. Het genre van de column beperkt de lengte van de bijdragen. Deze zijn op één keer na nooit langer dan drie bladzijden.

Wie het boek wil gebruiken moet een of meerdere Bijbeluitgaven naast zich hebben. De samenstellers laten met dit studieboek zien dat zij zich de kunst van het lernen hebben eigen gemaakt. De gebundelde columns kunnen voorgangers en predikanten helpen bij hun wekelijkse preek of verkondiging. Omdat veel voorkennis is vereist, is het vooral geschikt voor hen, die voldoende tijd en moeite willen nemen om nieuwe ontdekkingen te doen. Het kan de Bijbellezers in de kerken en de leerhuizen helpen om kennis te maken met de lange traditie van joodse uitlegkunde.

Het is zoals Rabbi Elazar ben Azarja uit de eerste eeuw al zei: “Het is onmogelijk dat een bijeenkomst in het leerhuis eindigt zonder een nieuwe interpretatie.” (Chagiga 3a)

Boekgegevens
Auteurs: Henk Scholder, Dodo van Uden en Niek de Wilde | Titel: Lieflijk op de tong. Stemmen bij de Tora | Uitgave van de Stichting LeV, Amsterdam | Aantal pagina’s:169 | ISBN: 978-90-77621-07-3 | Prijs:  € 20,-

Voor meer info of om dit boek te bestellen: klik hier.

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch

Huub Oosterhuis († 2023) en Alex van Heusden begonnen in 1997 bij de Stichting Leerhuis & Liturgie en later bij De Nieuwe Liefde aan het project ‘De hele bijbel gelezen en uitgelegd’. Hun doel was de Hebreeuwse brontekst “zo adequaat mogelijk in het Nederlands te vertalen – niet in kerkelijk of theologisch, maar ook niet in zogenaamd alledaags Nederlands”. Alex van Ligten verklapt in het voorwoord van het onlangs bij uitgeverij Skandalon verschenen boek Tora – de vijf boeken van Mozes dat de bijbelwetenschapper Van Heusden niet altijd voor het vertaalwerk zorgde en de dichter Oosterhuis er dan taal aan gaf. Dat was ook vaak omgekeerd.

Door: Cor Sinnema

Hun eerste boek verscheen in 1999 en had de titel In den beginne. Het boek Genesis; De vijf boeken van Mozes, de Tora: de eerste afdeling van de joodse Schrift. Later volgden Exodus en Numeri. Leviticus en Deuteronomium zijn niet eerder gepubliceerd. De twee hebben stug doorgewerkt en voor veel toelichtingen gezorgd. Van Heusden schrijft dat het werken aan de vijf levensboeken voor Oosterhuis in zijn laatste levensjaar een bron van vertroosting was.

Samen besteedden ze veel aandacht aan de voorleesbaarheid van de teksten. Dat was ook een van hun doelen. De teksten zijn kolometrisch, dat is op één regel, weergegeven. De regels volgen de Hebreeuwse zinsbouw en kunnen op één adem worden voorgelezen. Ze zien er uit als poëzie. Dat helpt “om de Bijbel niet te lezen als de notulen van de vorige vergadering, maar als een groot en groots epos.” De veelheid van vertalingen brengt ons dichter bij de inhoud van de Schriften.

Opvallend is dat de Godsnaam als het tetragrammaton JHWH wordt weergeven omdat deze het meest brontekstgetrouw is. De tekst springt altijd in als het om de directe rede gaat. Er is veel aandacht voor poëzie, die steeds cursief wordt weergegeven en altijd uitgelegd. In het eerste scheppingsverhaal wordt één vers met nadruk als poëzie bestempeld: 1:27. De voetnoot verduidelijkt dat het karakteristiek is voor het bijbels verhalend proza dat de verhaalvorm door dichtregels wordt onderbroken om een belangrijk moment te accentueren. Het eerste wat de mens spreekt is volgens het bijbelse verhaal in vers 2:23 een gedicht!

Het zal groene exegeten deugd doen dat de mens niet gevraagd wordt om te heersen over de aarde. Genesis 1:28 klinkt hier: “Wees vruchtbaar in groten getale / maak de aarde vol en beheers haar / zorg goed voor de vissen van de zee en de vogels van de hemel / en voor al het levende dat over het land kruipt.” In hun commentaar merken de vertalers op dat de strekking hier moet zijn: breng de aarde in cultuur, behoed en dien de aarde. De mens zelf is een toevallig nakomertje en is geschapen met geen ander doel dan de goden te dienen.

In de eerste bijlage gaat Mirjam Elbers in op het taalgebruik in bijbelvertalingen. Ze merkt op dat een aantal theologen, onder wie Oosterhuis, bezwaren had tegen de vertaling van de NBV van 2004, die de taal leek op te vatten als een verpakkingsmiddel voor de boodschap. De tweede bijlage ‘Om verder te lezen’ verwijst vooral naar literatuur uit de Amsterdamse School.

Binnenkort vieren joden weer Simchat Tora (Vreugde der Wet), het feest waarop ze de Tora hebben ontvangen. Dan is de Tora helemaal uitgelezen en begint men direct opnieuw vooraan als symbool om te laten zien dat de Tora geen begin en geen einde kent en dat men nooit uitgelezen of uitgeleerd is. Het kan een reden zijn om mee te lezen. Naast de eerdere vertalingen zal het lezen in deze nieuwe vertaling voor velen ook een feest zijn. Oosterhuis en Van Heusden munten uit door hun grote eerbied voor het Woord. Hun nieuwe vertaling met de vele zakelijke toelichtingen en verduidelijkingen is nog nooit eerder vertoond. Nu dit werk tot een goed einde is gebracht, kan in brede kring de kreet gaan klinken: “En hij staat”, maar nu in de boekenkast.

Boekgegevens
Tora – de vijf boeken van Mozes. Vertaald en toegelicht. Huub Oosterhuis/Alex van Heusden, Uitg. Skandalon, 2024, ISBN 978-94-93220-77-5, 808 blz. € 49,99
___

Cor Sinnema is permanent diaken van het bisdom ‘s-Hertogenbosch

Eerder dit jaar verscheen bij Adveniat het boek Parels van wijsheid. Parabels, fabels en gelijkenissen in de wereldliteratuur onder redactie van Eric Ottenheijm, Nikki Spoelstra en Martijn Stoutjesdijk. Cor Sinnema las het boek en is positief: “Het is complete en prachtige bundel”.

Door: Cor Sinnema 

Parels van wijsheid is het tweede publieksboek dat het Nederlandse breed opgezette wetenschappelijk onderzoek naar parabels (Parables and the Partings of the Ways) heeft opgeleverd. Dit onderzoek startte in 2014 en leverde in 2020 de eerste bundel op onder de titel Parabels. Onderricht van Jezus en de rabbijnen. De titel Parels van wijsheid van deze nieuwe bundel verraadt dat parabels een onderdeel zijn van een bredere opzet.

‘Parabels zijn overal’, is de eerste zin waarmee de inleiding begint. Ze maken deel uit van ons Nederlands en Europees/westers cultureel archief. Ze vormen het hart van het onderricht van Jezus en gaan vaak over het Koninkrijk van God. Maar liefst vierendertig auteurs hebben aan deze bundel meegeschreven, onder wie de drie redacteuren. Het boek bestaat uit vier delen met elk tien hoofdstukken. In het eerste deel worden Bijbelse en na-Bijbelse parabels besproken en hun uitleg in het christendom. In dit deel hebben vier auteurs ieder voor twee bijdragen, en twee auteurs voor elk één hoofdstuk gezorgd. Zij zijn actief binnen instellingen met een herkenbare joodse of christelijke achtergrond.

In het tweede deel komen parabels in het jodendom ter sprake, vanaf haar Bijbelse wortels tot aan de moderniteit. Tot in onze dagen maken ze deel uit van de moderne westerse cultuurgeschiedenis, zoals in de chassidische verhalen. Ze verschijnen meestal in de context van een commentaar op een Bijbelstekst, als onderdeel van een midrasj en gaan vaak over de verhouding tot God. Ook dit deel bestaat uit tien hoofdstukken, waarvoor twee auteurs ieder twee bijdragen en zes auteurs elk voor één hoofdstuk schreven. Onder hen zijn veel classici, van wie er ook zijn die weet hebben van joodse studies.

Het derde deel gaat over parabels en aanverwante genres uit de Grieks-Romeinse, de Aziatische, Arabische en Perzische wereld. Tien bijdragen van tien auteurs over fabels, mythen, moralistische en didactische verhalen, zoals die te vinden zijn bij Plato, in het hindoeïsme, het boeddhisme, de Dao en de islam. Referentiepunt blijven de Bijbelse parabels, waaronder met name de parabel van de verloren zoon. Deze wordt ook weer genoemd in het vierde deel. Dit deel geeft een selectie van parabels die in allerlei vormen worden toegepast in de filosofie, literatuur en moderne media. Ze stellen maatschappelijke problemen aan de orde via allerlei stripfiguren als Donald Duck of figuren zoals Kyle uit een bekende Amerikaanse animatieserie.

Het moderne parabelonderzoek is minder bezig met de precieze vorm van het genre met een verhalend deel (masjal) en de toepassing (nimsjal), al dan niet met een retorische vraag. Het blijkt dat er bij de doorwerking soms elementen worden toegevoegd of dat de toepassing wordt weggelaten, vooral bij moderne parabels. Elke auteur zoekt bij de definitie van parabels naar een typerend element voor haar/zijn bijdrage. Ze worden omschreven als ‘fictieve verhalen die beogen een (morele) boodschap overdragen’, of verhalen die de lezer via wenken tot eigen conclusies wil laten komen. De nadruk ligt op kennis en inzicht, of ze roepen op tot omkeer. Vaak komen de auteurs met eigen vertalingen voor het punt dat ze willen maken. Ze wijzen op het gebruik van woordgrapjes en op de dubbelzinnigheid in Hebreeuwse woorden. Ze zijn serieus maar vaak ook heel grappig. Het wordt duidelijk hoe universeel het gebruik van parabels is.

Een Zakenregister en Parabelregister maken het tot een complete en prachtige bundel waarbij het accent ditmaal minder ligt op de religieuze gebruik en meer op de letterkundige aspecten van de verhalen. De korte bijdragen lezen prettig en geven veel informatie bij de parels van vertelkunst. Ik stem graag in met de woorden van een van de auteurs: “Erfgoed, ook het joods-christelijke, kan alleen maar levend blijven wanneer het wordt getoetst aan nieuwe versies en interpretaties.”

Boekgegevens:
Parels van wijsheid. Parabels, fabels en gelijkenissen in de wereldliteratuur. Onder redactie van Eric Ottenheijm, Nikki Spoelstra en Martijn Stoutjesdijk. Uitgeverij Adveniat, Leeuwarden, 2024, ISBN 978 94 9327 992 6, 301 blz. € 22,99

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch

Het paradijs was lange tijd het belangrijkste symbool in het christendom. Dat paste bij de hoopvolle en optimistische levensvisie van de eerste christenen. Voor hen was Jezus niet een dode, maar de geïncarneerde of verrezen Christus, die het paradijs heropend had. Dat beeld veranderde het meest in het tweede millennium toen er steeds meer symbolen en afbeeldingen verschenen van een lijdende en gekruisigde Christus, overeenkomstig een nieuw tijdperk met een somber, negatief mensbeeld. Het kruis werd teken van verlossing. Op een fascinerende manier onderzoekt Bronswijk hoe dit beeld zich in de kerk in het Westen heeft ontwikkeld.

Door: Cor Sinnema

In de eerste drie hoofdstukken gaat hij uitgebreid in op de voorchristelijke en Romeinse vormen van het kruis, de manieren van kruisigen, het ontstaan van de kruisweg, het dragen van het kruis, het slaan van een kruis en het kruis als zegel. Het kruis in een cirkel verwees naar de zon of naar de kringloop van de kosmos. Van een universeel symbool ontwikkelde het kruis zich tot het belangrijkste symbool voor christenen. Augustinus zag er een verhulde verwijzing in naar een goddelijk heilsplan. De kosmische betekenis van het kruis raakte op de achtergrond toen het gebruikt ging worden ten dienste van de verkondiging. Het kruis ontwikkelde zich tot een visuele interpretatie van geschreven bronnen: de evangeliën, de apocriefe boeken en vroegchristelijke schrijvers. Er werd zelfs officieel door de Kerk vastgelegd dat het kruis bedoeld was om ons te herinneren aan de kruisdood. Dan volgt de perspectiefwisseling waarbij het kruis van teken van spot wijzigt in teken van verlossing: het kruis als beschermend, zegenend of belijdend gebaar.

In het vierde hoofdstuk verschijnt Constantijn op het toneel en dan groeit het kruis uit tot het vaandelteken van de keizerlijke legioenen. Christus en de cultuur vallen samen. Christus maakte in de kerk van het Westen plaats voor het kruis dat overeenstemde met het nieuwe type juridisch christendom. Bronswijk staat stil bij de vele legendes en besteedt aandacht aan het vinden, verspreiden en vereren van relieken.

De grote verandering in de middeleeuwen komt in hoofdstuk vijf aan de orde. Dan ontstaan nieuwe beelden die individuele mensen bij hun persoonlijke meditatie en devotie kunnen helpen. Hier staan lijden en verlossing centraal. Het oog als zintuig krijgt een aparte behandeling. Bronswijk legt uit hoe de aandachtige blik op de hostie gelijkwaardig kan worden aan het eten ervan. Uiteraard is er aandacht voor de beeldenstorm, die grote gevolgen heeft voor de weergave van het kruis. Het accent op beeldverkondiging verdwijnt.

Hoofdstuk zes gaat over de 19^e eeuw waarin kunst en schoonheid bijna de plaats innemen van de godsdienst. Het gaat steeds meer om het subjectieve perspectief van de kunstenaar en diens vereenzelviging met het lijden. Het kruis wordt een kapstok om extreme menselijke emoties aan op te hangen.

In het laatste hoofdstuk komen tenslotte kort de zwarte bladzijden van het kruis ter sprake. In de eerste eeuwen van onze jaartelling trokken Joden en christenen nog min of meer samen op, maar dat veranderde toen het christendom in de 4^e eeuw de officiële godsdienst in het Romeinse Rijk was geworden. Toen kwam er een scheiding van kerk en de rabbinale synagoge met alle gevolgen van dien. In de 12^e eeuw zien we Vrouwe Ecclesia en Vrouwe Synagoge verschijnen: de triomfantelijke kerk tegenover de blinde joodse wet. Ze worden tegenover elkaar uitgespeeld en zijn een illustratie van de vervangingstheologie. Een aardig weetje in dit verband is dat het bekende Vrijheidsbeeld in New York is afgeleid van het beeld van Vrouwe Ecclesia zoals dat te vinden is in de Dom van Milaan, met kroon en fakkel, maar zonder kruis. De combinatie kruis en zwaard van de kruistochten trof de joodse bevolking van Europa en later de moslims in het Nabije Oosten. Het kruis is aanstootgevend voor joden, teken van intolerantie voor moslims of symbool voor westers imperialisme voor mensen buiten Europa. Het kruisbeeld van Chagall is opvallend verbindend van toon. Het boek eindigt met de hoop dat het christendom het visioen van het paradijs en een geheelde wereld kan herformuleren.

Er staan illustraties van diverse kruisen in het boek opgenomen. Jammer is dat van moderne kruisen geen illustraties zijn opgenomen. Wel de antieke, die soms zelfs tweemaal zijn afgebeeld: behalve in zwartwit ook in kleur. Voor de moderne voorbeelden wordt in de voetnoten naar websites verwezen. Dan volgen nog Relevante literatuur, Noten en een Register.

Ik deel de passie voor beelden met Bronswijk, die zijn leven lang al zoekt naar de werking van beelden en symbolen. Het beeld is onmisbaar in onze tijd. Hij noemt het kruis ‘het meest bestudeerde en geïnterpreteerde symbool in de kunstgeschiedenis’. Zijn boek kan een eyeopener zijn voor predikanten en pastores, van protestantse en van katholieke signatuur. Het kan de oecumene verder helpen. Alle paragrafen beginnen met een soort Catechismusvraag die kans biedt om er de fantastische verhalen en legenden bij te vertellen en veel details toe te lichten. Elk hoofdstuk wordt afgesloten met conclusies.

Behalve als theoloog is Bronswijk ook bekend om zijn liturgische teksten en religieuze poëzie. Dat helpt hem om woorden te vinden voor de ontwikkeling die hij beschrijft. Bijvoorbeeld: “Want vanaf de Reformatie werd de eeuwenoude en voedzame rivier van de sacrale kunst en symboliek enerzijds sterk gekanaliseerd (katholiek), terwijl dezelfde stroom door de andere partij (protestant) volledig werd gedempt.” (blz. 133) De ontwikkeling die het kruisbeeld doormaakt, vat hij samen met het woord biografie. Dit is een dichterlijke vrijheid, die probeert om met het zichtbare de onzichtbare wereld zichtbaar te maken. Een biografie wordt immers meestal verstaan als een op schrift gestelde levensbeschrijving van een persoon.

Boekgegevens
Het kruis, biografie van een symbool. Kunst, traditie, geschiedenis, door dr. Alfred C. Bronswijk, KokBoekencentrum, Utrecht, ISBN 978 90 435 3920 3, 255 blz. 2024, € 24,99
___

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch

Daniël De Waele was leraar Protestantse Godsdienst en docent Nieuwe Testament aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen (HIPGO) te Brussel. Eerder schreef hij Vergeten rijkdom (2021) en Ontluikend christendom (2022). In Ontwakend jodendom – Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de oude Oriënt benadert De Waele de Bijbel niet op de eerste plaats als een geloofsboek, maar als cultuurgeschiedenis. Hoewel de Bijbel uniek is, is hij toch niet helemaal uit het niets ontstaan. De wortels ervan liggen in de culturen van Mesopotamië van een ver verleden. In acht hoofdstukken laat hij zien hoe de meeste verhalen zijn ontstaan en vorm kregen in de tijd dat de Judeeërs door Babyloniërs naar Babel waren weggevoerd en dankzij de Perzen weer naar hun land waren teruggekeerd.

Door: Cor Sinnema | Foto: De Rank, Kampen

De Waele heeft heel veel woorden nodig om pas in het korte zesde hoofdstuk op 35 bladzijden te ontraadselen hoe het wijdverbreide polytheïsme evolueert via monolatrie, dat gelooft in verschillende goden maar er slechts één aanbidt, naar het monotheïsme. De vele goden in de eerdere hoofdstukken zijn geleidelijk verdwenen en hun eigenschappen werden overgedragen op één God: Jahwe. Eindredacteuren van de Bijbelse verhalen doen het voorkomen dat dit vanaf het begin zo is geweest, maar toch hebben ze niet kunnen voorkomen dat oude religies hun sporen hebben nagelaten: Jahwe heeft nog trekken van Baäl en kent zelfs een gemalin. Dit proces voltrekt zich in de 7de en 6de eeuw v. Chr. en de nieuwe visie lijkt samen te hangen met de door oorlogen veranderde sociale situatie binnen Juda. De persoonlijke verantwoordelijkheid van de mens wint terrein.

In de eerste 350 bladzijden krijgt de lezer een lang geografisch en historisch overzicht van de opeenvolgende koninkrijken en invloedssferen in wat De Waele omschrijft als de Oriënt. Het gaat om het Romeinse perspectief en verwijst naar het oostelijke deel van het Middellandse Zeegebied plus Zuid-Azië en een deel van Oost-Azië. Tien van de dertien landkaartjes die het boek bevat staan in dit eerste hoofdstuk afgedrukt. Het tweede hoofdstuk geeft een levendig inkijkje in het dagelijks leven van mensen in de landen in het Midden-Oosten: de sociale verhoudingen, familieverbanden, huwelijk, seksualiteit, zwangerschap en geboorte, opvoeding en onderwijs, ziekte en genezing, dood en begraven, wonen in steden en dorpen, slavernij en oorlogen. Talloze goden en godinnen komen aan de orde in het derde hoofdstuk. Hierin staat De Waele ook uitgebreid stil bij de wereld van de demonen en de onderwereld, bij de vele manieren waarop gecommuniceerd werd met de goden via voortekenen, het lezen van de sterren, profetieën, dromen, visioenen, orakels. Hij beschrijft de verblijfplaatsen van de goden in hun tempels, hun beelden, de offers en offeraars, de rol van priesters en profeten. Hij probeert de aandacht vast te houden door naar de Bijbel te verwijzen met zinnen als “ook in de Bijbel” “ook de God van Israël”, “het was in Israël precies zo” of “we treffen dat ook in de Bijbel”.

In het vierde hoofdstuk gaat het over de mens en zijn persoonlijke band met de godheid. Van een persoonlijke religie worden ook ethische gedragsregels afgeleid. In Mesopotamië zijn de goden onvoorspelbaar en niet beïnvloedbaar. Nu ontstaat er meer ruimte voor een god die als beschermer optreedt en te vertrouwen is, die mensen begeleidt op hun levensweg. Dit wordt ruim geïllustreerd met gebeden. Koningen werden gezien als de belichaming van de goden, ze werden hun vertegenwoordigers en oefenden invloed uit. Naast overeenkomsten zijn er ook belangrijke verschillen: de band tussen God en mens is nauwer en vriendelijker. Het vijfde hoofdstuk besteedt kort aandacht aan het Zoroastrisme, de Perzische godsdienst die ook invloed heeft op het Jodendom. Deze predikt het bestaan van één God, maar is toch nog geen zuiver monotheïsme. Ze kennen veel engelen en boze geesten, wat vervolgens tot een dualistisch geloof leidt. Men spreekt over twee wegen, twee neigingen, twee geesten. Hier ontstond ook het geloof in een Messias, en er kwam aandacht voor eschatologische en apocalyptische elementen, een smalle en brede brug naar het dodenrijk.

De laatste twee hoofdstukken bevatten veel religieuze teksten uit het Oude Midden-Oosten. Naast verhalen uit de oertijd betreft het enkele scheppings- en zondvloedverhalen, zoals het Gilgamesjepos, dood- en opstandingsverhalen, Enuma Elisj en natuurlijk Genesis. Ook wijsheidsliteratuur waaronder fabels, theodicee, spreuken en Egyptische wijsheid. Een aparte paragraaf wordt besteed aan de wetsteksten. Het achtste en laatste hoofdstuk laat zien dat het belang van het paleis en koningschap verschuift naar de tempel en de rol van priesters en levieten. Voor de tijd van de ballingschap speelden zij weliswaar geen grote rol, maar ze krijgen die met terugwerkende kracht geprojecteerd in de Thora. Uitgebreid komen hun taken en werkwijze aan bod. Tot slot wordt ingegaan op het ambt van de profeten in Israël.

Uit de enorme hoeveelheid literatuur heeft De Waele veel informatie verzameld en goed leesbaar bij elkaar gezet. Jammer vind ik dat er aan het eind van zijn boek alleen maar een personenregister is opgenomen, en dus geen zakenregister of verklarende woordenlijst, waarin de vele technische woorden en begrippen kunnen woorden teruggezocht. Het duizelt De Waele zelf ook wel eens en hij verzucht op een bepaald moment dat er in Egypte verwarrend veel goden zijn. In het midden van het boek zijn 22 kleurenafbeeldingen opgenomen. Aan het eind staat een uitgebreide bibliografie met primaire en secundaire bronnen, een lijst met koningen van tien koninkrijken en een tijdlijn van het Midden-Oosten. Zoals De Waele zelf regelmatig aangeeft, is er elders (nog) meer te lezen over de onderwerpen die hij ter sprake brengt. Toch is het goed dat hij veel hiervan in dit studieboek heeft gebundeld en geactualiseerd. De drie dikke De Waeles vormen een mooi naslagwerk.

Boekgegevens
Ontwakend jodendom. Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de oude Oriënt, door Daniël De Waele. Kok Boekencentrum, 2024, ISBN 978 90 435 4093 3, 448 blz. € 34,99

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch

“Deze roman is geschreven tegen de achtergrond van historische gebeurtenissen, maar is fictie en staat derhalve los van de werkelijkheid.” Met deze opmerking begint Lody van de Kamp zijn roman De typiste over de belevenissen van de Joodse Lien (Alida) de Vries. Het verhaal speelt zich af een half jaar na de inval van het Duitse leger in Nederland. Minutieus beschrijft Van de Kamp hoe een Joodse typiste de periode tussen 21 november 1940 tot en met 5 augustus 1942 heeft beleefd.

Door: Cor Sinnema

Lien de Vries werkt bij het Bevolkingsregister en raakt haar baan kwijt als gevolg van de verordeningen van de Duitse bezetter. Kort daarna gaat ze werken als typiste bij de drukkerij en uitgeverij waar eerder het Nieuw Israëlietisch Weekblad was verschenen. Nu wordt er Het Joodsche Weekblad gemaakt, een uitgave van de Joodse Raad, waarin de maatregelen van de Duitse bezetter bekendgemaakt worden aan de Joden. Langzaam blijkt Lien als typiste een verlengstuk van het verzet te worden. Haar schrijfmachine is de schakel.

Het boek lijkt op een filmscenario. Het verhaal laat de emotionele en menselijke kant van de geschiedenis zien die ook aan de orde komt in de historische dramaserie De Joodse Raad die vanaf 10 maart 2024 door de EO wordt uitgezonden. De auteur beschrijft het grote dilemma waarin mensen terechtkwamen die door de bezetter onder druk werden gezet om mee te werken. Alle personages zijn gefingeerd, dat wil dus zeggen dat ze een andere naam hebben dan in werkelijkheid. Maar de straatnamen waartegen het verhaal zich afspeelt en de tijdlijn in het boek komen overeen met de gebeurtenissen die werkelijk plaatsvonden. Zo ‘los van de werkelijkheid’ is het dus niet helemaal. In zijn Verantwoording aan het eind van het boek schrijft Van de Kamp dat het zijn doel was om het dagelijks leven van gewone mensen in oorlogstijd voelbaar te maken. Daarin is hij wel geslaagd, maar ‘de film’ is beter.

Boekgegevens
De typiste | Lody van de Kamp | KokBoekencentrum | Utrecht | ISBN 978 90 297 36381 | 224 blz. | € 20,-

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch